Op de sofa bij de verkeerspsycholoog: vroempoen

Arjen Lubach is deze week in de bres gesprongen voor rekeningrijden. Hij noemt het Vroempoen en volgens de VPRO-man is dat de enige oplossing voor files. Omdat het verkeer de laatste maanden weer steeds hopelozer vaststaat in de spits en het Kennisinstituut voor Mobiliteit (KiM) verwacht dat het reistijdverlies van automobilisten de komende vijf jaar met zo’n 35 procent stijgt ondanks weguitbreiding, laait de discussie over anders betalen voor mobiliteit ook weer op. Wij bekijken het natuurlijk vanuit de psychologische hoek.

Even terug naar de tijd van Skinner

Gedrag dat een beloning oplevert gaan we herhalen en gedrag dat tot bestraffing leidt, gaan we uit de weg. Deze kennis over menselijk gedrag begon min of meer met een eenvoudig kistje waarin een rat of een duif werd gestopt. Sommig gedrag van het beest werd beloond, ander gedrag bestraft. De Amerikaanse psycholoog B.F. Skinner formuleerde zijn bevindingen in termen van conditionering. Operante conditionering is het leerproces waarbij een respons gevolgd wordt door een bekrachtiger  (reïnforcement). Zo’n bekrachtiger kan positief zijn (dat gaan we vaker doen!) of negatief zijn (dat doen we dus niet nog een keer!). Het kistje met ratten werd de Skinner box genoemd.

Eigenlijk hebben we hier de kern van de Vroempoen al te pakken. Geld moeten betalen om op sommige wegen in de spits te kunnen rijden, wordt ervaren als een negatieve bekrachtiger, dus dat laten we – als het even kan - wel uit ons hoofd. Lekker kunnen doorrijden in plaats van in een ellenlange file te staan, beleven we als een positieve bekrachtiger en – mits we bereid zijn te betalen – worden we daar juist vrolijk van en blijven we dat doen. De autosnelweg als Skinner box dus.

(Gebrek aan) draagvlak

Veel automobilisten zijn geen voorstander van rekeningrijden of vergelijkbare systemen. Het wordt gezien als een extra belasting. De automobilisten vrezen dat het betalen wordt zonder er iets voor terug te krijgen. Betaald in de file staan, dus. Als het conditioneringsprincipe niet werkt en iedereen blijft doen wat hij deed, krijgen deze mensen nog gelijk ook. Door er al bij voorbaat vanuit te gaan dat er geen alternatief is voor het filerijden, omdat het openbaar vervoer nog veel erger is, of omdat het altijd begint te regenen als je je fiets pakt en dat thuiswerken leidt tot eenzame afzondering en het kwijtraken van ieder contact met de buitenwereld, maak je rekeningrijden in je hoofd dus ook tot niets anders dan een ordinaire belastingmaatregel. Het wordt ervaren als een dubbele dwang; of men moet betalen of men moet het gedrag veranderen. Geen van beide aantrekkelijke opties voor de fervente automobilist. En als de politiek zich dan ook nog solidair verklaart met deze ‘aangeleerde hulpeloosheid van de filerijder’ door te stellen dat ‘de hardwerkende Nederlander niet de dupe mag worden van prijsbeleid,’ dan is het verkrijgen van draagvalk voor deze maatregel zo goed als uitgesloten.

Variabilisatie van autokosten

We vergelijken de prijs van een treinkaartje vaak met de benzinekosten van diezelfde reis met de auto, om te constateren dat die trein toch wel erg duur is (zeker als je met meerdere personen reist). De auto kent echter veel ‘verborgen’ vaste kosten. Een eerlijke prijsvergelijking is alleen mogelijk door de autokosten verder te variabiliseren. Het variabel maken van autokosten wil zeggen het vervangen van de vaste autokosten, door kosten die het gevolg zijn van het gebruik van de auto. Dat zou onder meer een volledige vervanging van de motorrijtuigenbelasting en bpm betekenen door een extra verhoging van de benzineprijzen én mogelijk een variabel tarief naar plaats en tijd.

De prijs van schaarste

Als je bij de supermarkt aardbeien gaat kopen en het geen aardbeienseizoen is, dan zijn ze beperkt voorradig en hartstikke duur. Dat vindt iedereen normaal. Als de vraag naar huizen groter is dan het aanbod, stijgt de huizenprijs. Ook dat accepteren we zonder al te veel morren. Maar als de ruimte op de weg schaars is, willen we daarvoor geen cent extra betalen. Dat heeft alles te maken met dat we het gewend zijn en dat we verwend zijn doordat we het nooit hoefden te doen. We houden er niet van om voor iets - dat ogenschijnlijk altijd gratis was – ineens te moeten gaan betalen. Toch gebeurt dat vaker tegenwoordig. Het ophalen van de vuilniscontainers in de wijk was altijd gratis, nu kost het geld. Mensen gaan dan zorgvuldiger om met hun afval. Parkeren was op veel plaatsen gratis terwijl er nu voor betaald moet worden. Ook op die plaatsen gaan veel mensen ander gedrag vertonen. Misschien moeten we er maar aan wennen dat dit ook voor de ruimte op de snelweg gaat gelden. Het is de stok achter de deur om ook hier gedragsverandering te bevorderen.

Rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid

Dan nu de slotsom: Vroempoen, wel of niet doen? Ervaringen in het buitenland laten zien dat het werkt. De voorstanders van rekeningrijden kunnen zich daar dus op beroepen.  Onze minister Cora van Nieuwenhuizen plaatst tegenover dit feitelijk frame een normatief frame: rekeningrijden is oneerlijk. Voor iemand die vanwege werktijden in de spits moet rijden, is het oneerlijk als die persoon daarvoor moet betalen, zo zegt ze (De Bruijn, 2018). Door rechtvaardigheid in het spel te gooien, ontloopt ze de discussie over effectiviteit, want die gaat ze verliezen. Uit allerlei onderzoek blijkt namelijk dat rekeningrijden een effectieve manier is om files in te dammen.

De reden dat het werkt, is omdat variabele kosten naar tijd en plaats voldoende mensen aanzet tot gedragsverandering. Zónder Vroempoen ontgaat het de meeste automobilisten dat ze zelf verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van files. Lubach liet diverse dj’s op de radio na de fileberichten een dag lang het volgende spotje draaien: “Deze files worden in stand gehouden door de Nederlandse regering. Automobilistje pesten. Vroemvroem." Grappig, maar het slaat de plank mis. Het spotje had moeten luiden: 'Deze files worden in stand gehouden door de automobilisten die er nu in staan. Zelfkastijding. Vroemvroem."

Refertentie
Bruijn, H. de, Rekeningrijden werkt én het is oneerlijk, in: Trouw, 11 november 2018.

tekening: R.H. Visser, Tilburg

Meer lezen over draagvlak voor rekeningrijden of het sturen van gedrag met geld?

• Hoe rechtvaardig is Anders betalen voor Mobiliteit (Verkeerskunde)
• Reiskosten: de irrationaliteit van geld (De Verkeerspsycholoog GTi)

Meer weten over XTNT en verkeerspsychologie?
Wil je meer weten over onze visie op gedrag in het verkeer? Neem eens contact op!

Lees ook de vorige afleveringen van onze verkeerspsychologen.