Op de sofa: vliegschaamte

Vliegschaamte. In Nederland werd de term vorig jaar genomineerd als Van Dale-woord van het jaar. Wat ermee wordt bedoeld? ’De schaamte die iemand ervaart als hij of zij gebruikmaakt van een vliegtuig, terwijl er minder milieubelastende alternatieven zijn om zich te verplaatsen’. Hoewel het begrip in Nederland relatief nieuw is, kampt Zweden al langer met ‘flygskam’.

Slechts 7% van de Nederlandse toeristen zegt moeite te hebben om door de lucht naar vakantiebestemmingen te reizen; 93% zegt er geen of nauwelijks last van te hebben. De meesten houden zich er niet mee bezig. Of ze stellen niks te kunnen doen aan de klimaatproblemen. Maar er is nog een manier waarop je met ontluikende vliegschaamte om kunt gaan: cognitieve dissonantie.

Ik heb een schoon geweten, hoor

Cognitieve dissonantie is de onaangename spanning die iemand ervaart bij tegenstrijdige attituden, ideeën of meningen, of als zijn of haar gedrag in strijd is met de eigen opvattingen. Als je dus het milieu belangrijk vindt, maar ook graag vliegt, dan kan dat gaan wringen. Om de spanning te reduceren, kun je minder gaan vliegen. Maar makkelijker is het om je geweten schoon te praten: “Ik scheid altijd mijn afval en eet weleens vegetarisch, dus vliegen mag dan best.”

Opinieleiders versterken deze cognitieve dissonantie nog eens . Professor Henri Werij van de faculteit lucht- en ruimtevaarttechniek aan de TU Delft zegt bijvoorbeeld dat er geen enkele reden is voor vliegschaamte: "Bij vliegtuigen is het brandstofverbruik per kilometer per passagier sinds eind jaren 50 sterk gedaald. Het is nu vergelijkbaar met het verbruik van een moderne auto." Gewillige toeristen gebruiken dit soort stellingen van mensen die ervoor doorgeleerd hebben dankbaar om hun geweten te zuiveren. 

Welke oplossing hangt in de lucht?

Van injunctief…

Cognitieve dissonantie lijkt misschien onverslaanbaar. Toch kan het vliegen worden ontmoedigd als het gedrag publiekelijk wordt veroordeeld. In Zweden sloten meer dan 14.000 Zweden zich vorig jaar aan bij de campagne Vi håller oss på jorden (We blijven aan de grond). Doordat er daar veel over te doen is, word je er sterker op aangekeken als je toch in het vliegtuig stapt. We noemen dit de injunctieve norm: de normen die andere mensen ons proberen op te leggen. Daardoor krijgen mensen wat eerder een schuldgevoel als ze in het vliegtuig stappen.

Jonas Allerup, klimaatanalist bij Naturvårdsverket (een Zweedse overheidsorganisatie die milieudoelstellingen controleert) gelooft dat deze injuctieve norm het gedrag van reizigers zal bepalen. Hij is ervan overtuigd dat de klimaatdiscussie voor het eerst concreet de vliegcijfers gaat beïnvloeden. Wat daarbij helpt, is dat er op vliegtickets sinds enige tijd een milieubelasting van tussen de 6 en 40 euro wordt geheven.

…naar descriptief!

Toch blijkt keer op keer uit onderzoek dat de sociale norm (ook wel descriptieve norm) meer ons feitelijke gedrag bepaalt. Deze normen worden bepaald door het gedrag van mensen om ons heen. Als we zien dat  veel mensen blijven vliegen, doen wij het ook. Als vliegen echt uit raakt en het zichtbaar minder druk wordt op de luchthavens, dan wordt het voor jou ook steeds lastiger om zonder gewetensbezwaren in het vliegtuig te stappen.

Stapje voor stapje

De descriptieve norm blijkt dan wel bepalend voor gedrag, het is vaak lastig om deze norm in te zetten als gedragsveranderingstechniek. De norm is in dit geval negatief: we boeken massaal het ene reisje na het andere. Als kuddedieren die wij zijn, zou het communiceren van deze huidige norm dus juist negatief werken.

Daarom zijn wij het met Jonas eens: door er een maatschappelijk vraagstuk van te maken, wordt het op den duur lastiger om zonder gewetensbezwaren in het vliegtuig te stappen. Hierdoor kunnen we langzaam een verandering in gedrag realiseren. Pas na een forse gedragsverandering, kan het communiceren van de positieve descriptieve norm een bijdrage leveren.

Meer weten

Meer weten? In PowNews vertelde Gerard meer over vliegschaamte.

Neem eens contact op met XTNT! Lees ook de vorige rubrieken van de verkeerspsychologen.