Europees onderzoek naar slimme parkeermaatregelen

Door: Devi Brands, Erik Verhoef, VU 

Prijsmaatregelen zijn vaak aantrekkelijk vanuit een maatschappelijk kosten-batenperspectief. Dit is niet alleen omdat ze effectief zijn in het beïnvloeden van totale kilometrages, maar vooral omdat ze reizigers ertoe aanzetten om af te zien van ritten, voertuigkilometers of andere consumptie-eenheden (inclusief voertuigbezit en voertuigtype) die hen de minste voordelen opleveren.

Randstad: verhandelbare parkeerrechten

Dat reizigers inderdaad op die manier hun gedragsaanpassingen inrichten werd bevestigd in de casestudy in de Randstad. In een serious game rond verhandelbare parkeerrechten was het mogelijk, vanwege een spelopzet, om precies te observeren of deelnemers inderdaad rechten inzetten op die dagen die hen de meeste baten opleveren wanneer ze geconfronteerd worden met financiële prikkels. Dat bleek inderdaad het geval te zijn. Directe regulering daarentegen, dus zonder prijsprikkels, kan vanuit maatschappelijk kosten-batenperspectief juist onaantrekkelijk zijn.

Wenen: Parkeertarieven

Een breed scala aan studies naar parkeergedrag, uitgevoerd door het Weense team, bevestigen dat reizigers gevoelig zijn voor parkeertarieven. Zij reageren bijvoorbeeld door het veranderen van parkeerlocatie, parkeerduur, of vervoerswijze en ritfrequentie. De mate waarin weggebruikers hun gedrag veranderen kan variëren tussen verschillende groepen van de bevolking. Dat betekent dat bezoekers en de lokale bevolking bijvoorbeeld verschillend kunnen reageren op de maatregel. Dit is in overeenstemming met inzichten uit eerdere Spitsmijden-projecten in Nederland, waarbij weggebruikers beloond werden voor het mijden van de spits.

Zweden: Lage-emissiezones

Zweeds onderzoek binnen het project laat zien dat lage-emissiezones, met name voor personenauto's, een beleidsmaatregel kunnen zijn waarvoor de maatschappelijke verliezen (de aanpassingskosten van reizigers) veel groter kunnen zijn dan de maatschappelijke baten (de waarde van lagere emissies). Het Zweedse onderzoek toont verder aan dat maatregelen met specifieke tarieven voor rijden tijdens de spits in Stockholm en Göteborg tot belangrijke gewenste gedragsveranderingen hebben geleid. Ook bleek hier dat de mate waarin weggebruikers reageren op deze prijsprikkels in de loop van de tijd kan veranderen.

Prijsbeleid én alternatieven

In het onderzoek is verder bevestigd dat prijsbeleid effectiever wordt als er meer en betere alternatieven beschikbaar zijn voor gedragsverandering. Dit bleek onder meer voor het parkeerbeleid in Wenen en voor de kilometerheffing in Göteborg (met minder openbaar vervoer) ten opzichte van Stockholm.

Rationele keuzes

Gedragsverandering kan ook afhangen van de mate van duidelijkheid waarmee de prijsprikkels worden uitgelegd aan de reizigers voor wie de maatregelen gelden. Het verfijnde parkeertarievenschema dat in Wenen is getest, kan bijvoorbeeld (te) ingewikkeld zijn geweest voor deelnemers. Dit heeft mogelijk invloed gehad op de mate waarin zij reageerden op de prijsprikkel. Tegelijkertijd is uit het onderzoek in Nederland naar voren gekomen dat reizigers zeer goed in staat zijn om ogenschijnlijk complexe informatie te verwerken. Een experiment met verhandelbare parkeervergunningen bevestigde dat reizigers zeer goed in staat zijn om rationele keuzes te maken bij het toepassen van dit instrument in een serieuze spelomgeving. Een serieuze spelomgeving is in dit geval een virtuele omgeving waarin de gemaakte keuzes reële financiële gevolgen hebben.

Technische mogelijkheden

Binnen het project is ook gekeken naar de beschikbaarheid en het functioneren van technische mogelijkheden voor het toepassen van geavanceerde prijsprikkels. Toepassingen met rekeningrijden in Zweden bevestigen dat de vereiste technologieën robuust en - vanuit maatschappelijk oogpunt - betaalbaar moeten zijn, in die zin dat de maatschappelijke baten hoger liggen dan de kosten van tolheffing. De casestudies in Wenen bevestigen dat geavanceerde parkeertarieven, die variëren over de ruimte en de tijd, kunnen worden toegepast met behulp van verschillende moderne technologieën, zoals het gebruik van gps-gegevens van mobiele telefoons. Ook innovatieve prijsschema's op basis van verhandelbare rechten bleken relatief eenvoudig toe te passen. De casestudy in de Randstad maakte gebruik van een online markt voor verhandelbare parkeervergunningen. De ontworpen markt functioneerde naar wens, slaagde erin de evenwichtsprijs op het theoretisch verwachte niveau te brengen en om de transactiekosten zeer laag te houden. Deelnemers beschouwden het participeren in deze markt als relatief eenvoudig.

Draagvlak

Tot slot is maatschappelijk draagvlak een zeer belangrijk aspect voor de politieke haalbaarheid van prijsmaatregelen. De Zweedse ervaringen laten zien dat het draagvlak na de implementatie toeneemt en dat het niet constant is. Herzieningen van de prijsniveaus kunnen zorgen voor veranderingen in het draagvlak en kunnen leiden tot een afname. De casestudy van de Randstad geeft reden om aan te nemen dat budget-neutrale maatregelen, zoals verhandelbare rechten, inderdaad in de praktijk kunnen worden gebruikt. Verhandelbare rechten lijken zowel begrijpelijk als aanvaardbaar te zijn voor de deelnemers. Overigens kan de daadwerkelijke toepassing van prijsmaatregelen uiteraard acceptatieproblemen aan het licht brengen die niet altijd nauwkeurig kunnen worden voorspeld op basis van hypothetische keuzestudies. Een voorbeeld hiervan was het beperktere effect van de drukte in het openbaar vervoer op de tevredenheid van de reizigers dan wat uit eerdere enquêtestudies in Zweden kon worden verwacht.

Conclusie

Al met al heeft het onderzoek nieuwe en meer robuuste inzichten opgeleverd in de mogelijkheden van prijsmaatregelen om gedragsverandering te stimuleren ten behoeve van stedelijke mobiliteit. De effectiviteit van de maatregelen hangt af van het technische ontwerp, met inbegrip van de differentiatie van de prijs en daarmee van het soort gedragsverandering dat het beoogt te stimuleren, alsook van de beschikbaarheid van alternatieven. Maatschappelijke aanvaardbaarheid is een belangrijk aspect om rekening mee te houden bij het bepalen van de maatregelen. De recente technologische vooruitgang maakt volledige benutting van de onderzoeksbevindingen mogelijk door een intelligent ontwerp van slimme prijsmaatregelen. Het onderzoek heeft ook laten zien hoe experimenten kunnen bijdragen aan inzicht in deze belangrijke zaken en wat overheden kunnen doen om mobiliteitsbeleid beter te laten voldoen aan de criteria: effectiviteit, efficiëntie en maatschappelijk draagvlak.

Dit artikel is eerder verschenen in het vakblad Verkeerskunde.