Gedragsverandering: een soort Italiaans toetje?

Een affogato is eigenlijk dé perfecte metafoor voor een gebalanceerde gedragsstrategie- of aanpak: het brengt namelijk zachte en harde elementen samen in één verrassend maar effectief geheel. Zoals het roomijs de bittere espresso verzacht maar ook aanvult qua smaak, zo kunnen zachte gedragsmaatregelen –zoals campagnes en voorlichting– de harde, strikte regels ondersteunen en versterken. Tegelijkertijd voegt de hete espresso een krachtige punch toe aan het romige ijs, vergelijkbaar met hoe stevige regels en handhaving de effectiviteit van zachte maatregelen versterken. Er ontstaat een wisselwerking, waarbij het één niet zo'n succes zou zijn zonder het ander. 

Bij gedragsverandering denken we vaak aan vrolijke posters en vriendelijke campagnes die ons vertellen 'doe dit liever niet' of 'misschien toch een beetje minder?'. Maar is dat nou écht alles wat gedragsverandering inhoudt? Hebben stevige maatregelen zoals boetes of strikte regels niet ook hun succesverhalen? In dit artikel duiken we in de wisselwerking tussen zachte en harde maatregelen, de kracht van de combinatie ervan en leggen we uit waarom wij denken dat de harde maatregelen net zo goed horen bij gedragsverandering. 

De schattige kant van gedragsverandering 

Wanneer het om gedragsverandering gaat, grijpen we vaak naar een vriendelijke aanpak: posters, campagnes en positieve communicatie. Deze methoden wekken weinig weerstand op. Heel netjes, maar zijn ze effectief? Vaak komen de pittigere maatregelen pas om de hoek kijken als deze lieve benaderingen niet blijken te werken. En daar hebben we onze vraagtekens bij: waarom wordt er gedaan alsof er een strikte scheiding bestaat tussen zacht en hard? 

Kijk bijvoorbeeld naar verkeersveiligheidscampagnes. Er worden heel wat inspanningen geleverd om bestuurders met vriendelijke woorden te laten weten dat ze zich netjes aan de snelheid moeten houden. Leuk bedacht, maar als je een 3-baansweg hebt zonder flitspalen, hoe realistisch is het dan om te verwachten dat iedereen zich netjes aan maximumsnelheid houdt? Hier komt de “harde” kant om de hoek kijken. Soms is er gewoon iets stevigers nodig, zoals infrastructuur die snelheid ontmoedigt of boetes die serieus pijn doen in de portemonnee. 

Zachte campagnes versus stalen maatregelen 

Neem bijvoorbeeld ook het weren van vervuilende voertuigen in lage-emissiezones. Niets gezelligs aan—geen ballonnen of blije gezichten—maar wel erg effectief! Zulke maatregelen hebben een enorm effect op gedrag, zelfs zonder vrolijke campagnes. Toch wordt dit vaak niet gezien als “gedragsverandering”. En dat is best raar, toch? 

Veel gedragsbureaus worden gevraagd om vooral in te zetten op zachte maatregelen zoals bewustwording en het veranderen van attitudes. Ik hoor vaak: 'we moeten iets met gedrag, misschien een bewustwordingscampagne?' Harde maatregelen worden vaak niet meegenomen, meestal omdat gedacht wordt dat hier weinig invloed op uit te oefenen valt, of omdat het juist te duur is. Maar door alleen op het zachte te focussen, laten we de kans op échte, blijvende gedragsverandering liggen. 

Soms worden we pas gevraagd om in te stappen nádat de randvoorwaarden netjes geregeld zijn, en daar worden we blij van. We horen bijvoorbeeld vaak dat een weg volgens de regels is ingericht, maar dat mensen zich nog steeds gedragen als voorheen. Dit zijn de momenten die ons blij maken, want de condities zijn ideaal voor een succesvolle gedragsaanpak. 

Waarom een mix van maatregelen de smaakmaker is 

Als we écht willen dat mensen hun gedrag aanpassen, moeten we eerst de achterliggende motivaties begrijpen en vervolgens op basis daarvan maatregelen invoeren. Dit kunnen zowel harde als zachte maatregelen zijn, afhankelijk van wat er nodig is voor de mensen die het daadwerkelijke gedrag vertonen. Maar we schieten onszelf in de voet als we een van de twee kanten bij voorbaat al niet meenemen. 
We zien dit nu nog misgaan bij alcohol in het verkeer. Aan de ene kant wil de overheid dat mensen geen druppel alcohol drinken voordat zij achter het stuur kruipen. Maar volgens de regels mag je met twee drankjes op nog rijden. Dat is net zoiets als zeggen 'eet gezond' om vervolgens de hele koelkast vol te leggen met frisdrank en ongezonde fastfood.  

Tijd voor een gedragsshake 

Als we gedragsverandering serieus willen aanpakken, moeten we meer doen dan alleen een vriendelijk praatje ophangen. Soms heb je nou eenmaal een stevige schop onder de kont nodig. In deze 'gedragsshake' smelten de elementen, net zoals bij een affogato, samen tot een harmonieus geheel. Een mix van zachte en harde maatregelen geeft de grootste kans op echte, blijvende verandering. Door gedragswetenschap en beleid samen te voegen, creëren we oplossingen die werken voor de complexiteit van de samenleving. Of het nu gaat om verkeer, gezondheid, of het milieu: een slimme combinatie van aanpakken zorgt ervoor dat we niet alleen praten over verandering, maar dit ook daadwerkelijk realiseren.