Hoe laten we jongeren in het verkeer beseffen dat alcohol een no go is?

De cijfers en de effecten

De precieze aantallen doden en gewonden door alcoholongevallen zijn niet bekend. De Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid (SWOV) schat op basis van onderzoek dat in 2017 12% tot 23% van de verkeersdoden in Nederland het gevolg is van alcohol, ofwel zo’n 75 tot 140 verkeersdoden. Het aantal ernstig gewonde verkeersslachtoffers als gevolg van alcohol in dat jaar wordt tussen 2.556 en 4.899 geschat (SWOV, 2018). Veel dus.

Rijden onder invloed van alcohol leidt tot impulsiever en avontuurlijker rijgedrag. Ook kunnen automobilisten verkeerssituaties minder goed beoordelen, gevaren minder tijdig herkennen, minder snel reageren, het voertuig minder goed te besturen en zijn zij minder waakzaam. Voldoende reden dus om te stellen dat alcohol en autorijden niet samengaan. In dit artikel zoomen we speciaal in op jonge bestuurders, omdat zij een extra risicogroep vormen.

The theory of planned behaviour

Emeritus professor psychologie aan de University of Massachusetts Icek Ajzen ontwierp een model om menselijk gedrag te kunnen duiden. Dit model staat bekend onder de naam ‘the theory of planned behaviour’. Het bevat drie cruciale factoren (zie o.a. Ajzen & Sheikh, 2013):

1. Hoe denken we over het gedrag en de achtergrond daarvan? Dit bepaalt onze houding of attitude over het gedrag;
2. Wat vinden andere mensen in onze omgeving van ons gedrag? Het gaat hier om de norm omtrent het gedrag;
3. Hoe moeilijk vinden wij het om het gedrag te vertonen of juist na te laten? Ajzen noemt dit ‘de waargenomen beheersbaarheid.’ Wij spreken van waargenomen controle over het gedrag.

De ‘theorie van gepland gedrag’ werd een van de meest wijdverbreide theorieën op het gebied van menselijk gedrag. Laten we daarom rijden onder invloed bij jongeren eens via dit model bekijken.

Waarom jongeren soms dieper in het glas kijken dan in de zijspiegel

1. Attitude

De meeste jongeren drinken alcohol omdat ze het lekker vinden of omdat ze het gezellig vinden bij het uitgaan. Na de eerste paar glazen hebben ze het gevoel wat losser en vrijer te worden. Daarom legt men vaak wat gemakkelijker contact na een paar glazen. En wie verlegen is, heeft daar ook wat minder last van na een drankje. Het wordt ook stoer gevonden om (veel) te drinken. Bijna 7 op de 10 jongeren tussen 12 en 25 jaar die wel eens alcohol drinken, vinden hun eigen alcoholconsumptie niet schadelijk voor hun gezondheid. Zelfs van de stevig drinkende jongeren (6 glazen per keer of meer) denkt meer dan de helft er zo over (CBS, 2016). Als bestuurder zijn jongeren per definitie nog relatief onervaren en - in vergelijking met oudere bestuurders - schatten ze de risico’s van alcohol  minder hoog in.

2. De norm

Jongeren drinken ook vaak omdat anderen, bijvoorbeeld hun beste vrienden, dat ook doen. Het is een manier om te laten zien dat je erbij hoort of wilt horen. Verder is alcohol heel algemeen geaccepteerd; het lijkt er echt bij te horen als je gezellig met anderen samen bent. De sociale druk om wél te drinken, kan dan ook groot zijn: "Wat doe je ongezellig!" is maar al te vaak een reden om ook maar wat te bestellen, zelfs als je nog moet rijden.

3. Waargenomen controle

Jongeren zijn relatief overmoedig. Ze verkennen graag hun grenzen en onderkennen minder snel hun beperkingen in het dagelijks leven. Onderzoek toont aan dat jongeren de controle die ze denken te hebben belangrijker vinden dan de mening van mensen uit hun omgeving. Ze denken alles dus goed onder controle te hebben, al tonen harde cijfers aan dat dit niet terecht is. Door gebrek aan (rij)ervaring en door factoren die samenhangen met de leeftijd (gerelateerd aan hersenontwikkeling en de extra gevoeligheid voor de sociale omgeving). Wat de rijervaring betreft, schieten jonge automobilisten dus juist tekort in hogere ordevaardigheden zoals gevaarherkenning en afstemming van het risico op hun eigen kunnen (SWOV, 2016). Gevaarlijk dus, ze hebben minder controle over hun gedrag, maar ervaren het tegendeel.

De beste aanpak

Omdat de combinatie van attitude, norm en controle voor te veel jongeren ongunstig uitpakt op dit onderwerp, schiet een eenvoudige campagne tekort. Voor het ROV Oost-Nederland voert XTNT, samen met bureau Keijzer en Responsible Young Drivers (RYD), al enkele jaren het programma Rijden zonder Invloed uit. In Groningen voert XTNT een vergelijkbare campagne uit genaamd ‘Groen Licht’. Naast bureau Keijzer en RYD, werkt XTNT hierin samen met de Fietsersbond en Stichting Bevordering Verkeerseducatie (SBV).  De belangrijkste ingrediënten van de projecten zijn:

Het bieden van een handelingsperspectief

Goede argumenten leiden in het meest optimale geval via herkenning en erkenning naar een positievere attitude ten aanzien van niet drinken en rijden. Om een gedragsintentie ook door te zetten in feitelijk gedrag, moet men weten hoe men dit kan doen. Zo worden weerstanden en een gevoel van machteloosheid (‘het klinkt wel logisch, maar ik zie geen kans om het te doen’) en gewoontes (‘denk er niet over na, het kan toch niet anders’) doorbroken. Handelingsperspectief kan zijn lekkere alcoholvrije drankjes, iemand anders laten rijden (BOB of taxi), ergens blijven overnachten, et cetera.

Ontlokken van self-persuasion

Mensen proberen te overtuigen van de nut of noodzaak van ander gedrag stuit nog al eens op weerstand. In plaats van de doelgroepen ‘wijsheden op te leggen’, kun je ze beter zelf laten nadenken. Met een duwtje in de rug, dat wel. Educatieprogramma’s met methodes als Het Lagerhuis  (een self-persuasion-techniek) en ervaringen opdoen in een rijsimulator en daar met vrienden over praten helpen hen de ernst van rijden onder invloed te ontdekken en zichzelf te overtuigen om het niet meer te doen.

Toepassen van commitment

Als iemand zich bij het onderwerp betrokken voelt, neemt de kans op gewenst gedrag toe. Deze betrokkenheid is onder meer te beïnvloeden via commitment. Dat wil zoveel zeggen als: laat mensen de goede bedoelingen zich voor zichzelf, maar vooral voor anderen, uitspreken. Als je eenmaal bekend gemaakt hebt dat je rijden onder invloed een slechte zaak vindt, val je door de mand als je het toch doet. Probeer daarom in het openbaar een belofte te ontlokken. Ofwel: rijden zonder invloed, daar ga ik voor!

Overtuigen door ‘peer group leden’

We laten ons het beste overtuigen door mensen uit de ‘peer group.’ Meestal zijn dit onze vrienden. We staan over het  algemeen meer open naar onze peer group en zijn meer geneigd om wat van ze aan te nemen. Het gericht inzetten van leeftijdsgenoten, ambassadeurs binnen groepen en voorbeeldfiguren is dan ook heel effectief.  

Handelen op locatie

Gedragsverandering werkt sterker als een boodschap of activiteit gekoppeld wordt aan een locatie waar het gedrag ook echt plaatsvindt, of de verleiding om te drinken en dan te rijden aanwezig is. Bij festivals, grotere uitgaansgelegenheden of langs de weg op ‘echte stapavonden’ heeft de boodschap dat alcohol, drugs en rijden niet samengaan direct impact. Het grijpt daar aan op de emoties rond de activiteit, op rationele overwegingen ter plekke, op de druk van de aanwezige ‘peer group’ en op het doorbreken van de vanzelfsprekendheid om het weer zo te doen als altijd (gewoontes).

 Een aanpak als ‘gesamtkunstwerk‘

Dit artikel handelde alleen over alcohol. De problematiek breidt zich in rap tempo uit naar het veelvuldig gebruik van drugs in het verkeer. Voor een deel betreft het hier weer nieuwe doelgroepen en nieuwe methoden om het te bestrijden. Rijden onder invloed (van alcohol én drugs) tegengaan is daarom een kwestie van lange adem, de inzet van veel verschillende maatregelen en het samenwerken van veel verschillende partijen. Duitsland kent het woord ‘gesamtkunstwerk’ voor  een ideaal samenspel van alle kunsten. Het effectief bestrijden van rijden zonder invloed is ons inzien ook een  soort gesamtkunstwerk: alle beschikbare inzet is noodzakelijk.

Referenties

• Ajzen, I., & Sheikh, S., 2013,  Action versus inaction: Anticipated affect in the theory of planned behavior. Journal of Applied Social Psychology, 43(1), 155-162.
• CBS, 2016, Bevolkingtrends; Meningen van jongeren over alcoholgebruik, Den Haag.
• SWOV, 2016, Factsheet 18- tot en met 24-jarigen: jonge automobilisten, Den Haag.

SWOV, 2018, Factsheet Rijden onder invloed van alcohol, Den Haag.

Meer weten over onze aanpak richting rijden onder invloed?

• Rijden zonder invloed
• Groen Licht Groningen

Meer weten over XTNT en verkeerspsychologie?

Wil je meer weten over onze visie op gedrag in het verkeer? Neem eens contact op! Lees ook de vorige rubrieken van onze verkeerspsychologen.